Een onderzoek naar cancel culture

Waar is de ruimte om naar elkaar te luisteren en vragen te stellen?

Laten we het een safe space noemen

Programmamakers Suus te Braak en Kim van Kaam onderzochten voor hun podcastreeks Laten we het een safe space noemen het fenomeen cancel culture. Wanneer preek je alleen voor eigen parochie, hoe bereik je mensen buiten je eigen bubbel? Wat levert het op om iemand te ‘cancelen’ die een mening vertegenwoordigt waarmee je je niet kan verenigen?
In de driedelige podcast gaan Suus en Kim met uiteenlopende gasten in gesprek over gespreksvoering, over cancelen en over verschillen overbruggen. Maar voor hun onderzoek lazen ze ook een hoop over deze ontwikkeling. Cancel culture bleek een ingewikkelde, meerduidige term. Onderstaande leeslijst helpt je wegwijs te maken in de thematiek en dient als achtergrond voor de podcast. Heb je de podcast nog niet geluisterd, klik op play en luister de trailer, klik door naar Spotify of scroll naar beeden en beluister de afleveringen hier via Soundcloud.

Héél even werd de coronacrisis bij haar start begin maart 2020 beschouwd als de ‘grote gelijkmaker’, met als toppunt Madonna die vanuit haar gouden badkuip instagramde dat ook zíj een slachtoffer was. Al snel hadden we door dat de pandemie de verschillen alleen maar groter maakte, hele groepen mensen raakten geïsoleerd, de rijken werden rijker en de armen armer.
Begin april werd in Nederland de eerste 5G-mast in brand gestoken en er ontstond een beweging van pandemietwijfelaars die zichzelf Viruswaanzin en later Viruswaarheid noemde, maar door een zichzelf als meer verlicht bestempelend deel van Nederland consequent ‘virusgekkies’ wordt genoemd. De kloven tussen mensen en hun ideeën werden groter.
Op internet werden zowel individuele mensen als instituties op hun ideeën en gedrag aangesproken en erop afgestraft. Anonieme twitteraars riepen op ze te boycotten, of te cancelen. Tegelijkertijd gingen na de moord op George Floyd overal ter wereld mensen de straat op om te strijden tegen racistisch geweld. Er was veel solidariteit, hoop en liefde. Maar stond er ook iets op het punt te veranderen?

Cancel Culture 101

Onderstaande lijst met leestips biedt verschillende visies op en definities van het concept. Weet je niet waar je moet beginnen? Kim selecteerde vijf bronnen uit de lijst die je op weg helpen:

–  De aflevering Harry Potter en de controverse rond J.K. Rowling van podcast NRC Vandaag.

–  De aflevering van Het Filosofisch Kwintet waarin Jellie Brouwers over cancel culture in gesprek gaat met Dalilla Hermans (schrijver en activist), Stephan Sanders (journalist), Madeleijn van den Nieuwenhuizen (wetenschapper en oprichter van het Instagram account Zeikschrift) en Daan Roovers (Denker des Vaderlands), en het een Nederlandse context geeft.

–  De documentaire Destroy my Face, die Medialogica uitzond naar aanleiding van de controverse rond het werk van Erik Kessels dat geëxposeerd werd in een skatehal tijdens Breda Photo, maar na enkele dagen is verwijderd naar aanleiding van de ophef die ontstond door een petitie van We Are Not A Playground.

–  Het achtergrondartikel Cancel culture: verhindert uitsluiting van afwijkende meningen het debat? dat Haro Kraak schreef voor de Volkskrant.

–  Het boek Socrates op Sneakers van Elke Wissen, over het stellen van goede vragen.

LWHESSN-leestips

ALGEMEEN

–  Merriam-Webster Dictionary is een fijn startpunt.
–  John Ronson schreef het boek So You’ve Been Publicly Shamed over online shaming en de geschiedenis ervan.
–  De dagelijkse nieuwspodcast van The New York Times, The Daily wijdde twee afleveringen aan cancel culture met een boeiende analyse van de term zelf, maar ook met interessante voorbeelden: Part 1: Where It Came From en Part 2: A Case Study.
–  Schrijver Ayishat Akanbi over The Problem with Cancel Culture voor Double Down News.

IN NEDERLAND EN DAARBUITEN

–  In Het Filosofisch Kwintet ging Jellie Brouwers erover in gesprek met Dalilla Hermans (schrijver en activist), Stephan Sanders (journalist), Madeleijn van den Nieuwenhuizen (wetenschapper en oprichter van het Instagram account Zeikschrift) en Daan Roovers (Denker des Vaderlands), en geeft het een Nederlandse context.
–  Haro Kraak schreef voor de Volkskrant het achtergrondartikel Cancel culture: verhindert uitsluiting van afwijkende meningen het debat?

In juli 2020 schreven vooraanstaande internationale schrijvers, wetenschappers, kunstenaars, journalisten en andere publieke figuren A Letter on Justice and Open Debate over wat zij signaleerden als een beperking van vrije meningsuiting in Harper’s Magazine.

Daarop kwamen heel veel reacties, waaronder Mary McNamara’s column ‘Cancel culture’ is not the problem. The Harper’s letter is voor de Los Angeles Times.

In Nederland initieerden wetenschappers Raisa Blommestijn en Bart Collard een Open brief ter verdediging van het vrije debat, die door uiteenlopende mensen (uit voornamelijk liberale en rechtse kringen) werd ondertekend. Blommestijn en Collard startten daarmee een hevig debat en kregen op met name Twitter veel kritiek en haat over zich heen. De Nieuwe Wereld interviewde Blommestijn over cancel culture en haar ideeën over vrijheid van meningsuiting. In dat licht is ook de column Vaarwel Rechtsgeleerdheid, hallo Cliteur-kunde: waarom mijn prof niet zo moet zeuren van rechtenstudent Maia de Queay over wetenschapper Paul Cliteur (die de brief van Blommesteijn en Collard ondertekende) en zijn colleges interessant.

De podcast NRC Vandaag maakte de aflevering Harry Potter en de controverse rond J.K. Rowling (die ook de brief in Harper’s Magazine ondertekende). Rowlings nieuwste boek werd hoe dan ook een bestseller, en de schrijver lijkt niet bepaald gecanceld. In de column Gecanceld worden constateert Joost de Vries scherp dat cancelen eigenlijk alleen mogelijk is binnen de eigen bubbel.

De afgelopen maanden stapelen ook de Nederlandse casussen zich op. In het voorjaar werd de Amsterdamse club De School, die juist bekend stond als inclusieve plek en safe space, onder vuur genomen. Hun deurbeleid was discriminerend, en het personeelsbeleid weinig inclusief. De School ging met hun critici in gesprek en besloot uiteindelijk de deuren te sluiten (mede vanwege financiële problemen). Ashwant Nandram schreef naar aanleiding hiervan de reconstructie Hoe werd de progressiefste club van Nederland het mikpunt in het antiracismedebat? voor de Volkskrant.

IN DE KUNSTEN

In november verscheen in NRC Handelsblad een groot artikel over het jarenlang onbestrafte grensoverschrijdende gedrag van kunstenaar Julian Andeweg. Daarop volgde een reeks cancelende reacties, zowel online als offline, op Andeweg en andere kunstenaars, en op kunstinstituties: Cancelcultuur in de kunstwereld: hoe compromisloos kan kunst nog zijn? en Is er tussen safe space en vrijplaats nog ruimte voor kunst zijn hier relevante artikelen.

De #metoo-beweging is al vaker het startschot geweest van een ‘cancelende’ golf van kritiek in verschillende sectoren. Theaterregisseur Ruut Weissman werd beschuldigd van grensoverschrijdend gedrag. Judith de Leeuw maakte met hem de documentaire Ruut Weissman – De hoofdpersoon over de totstandkoming van een voorstelling over dit thema en schuwde de pijnlijke, ongemakkelijke momenten en confrontaties niet.

Medialogica zond de documentaire Destroy my Face onlangs uit, naar aanleiding van de controverse rond het werk van Erik Kessels dat geëxposeerd werd in een skatehal tijdens Breda Photo, maar na enkele dagen is verwijderd naar aanleiding van de ophef die ontstond door een petitie van We Are Not A Playground. In de tweede aflevering van Laten we het een safe space noemen spreken Suus en Kim met Rachel Morón van We Are Not A Playground over de kwestie.

Het tweede weekend van januari 2021 stond er een artikel van Gawie Keyser in NRC Handelsblad over cancel culture in de kunst: Laat de ‘cancel culture’ onze kunst niet beheersen.

IN DEBAT

Artikelen over ontwikkelingen in onze debatcultuur, naar aanleiding van verharde discussies op sociale media en de debatten tijdens de campagne voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen:

–  Bas Heijne schrijft een reeks interviews voor NRC Handelsblad waarin hij met wetenschappers in gesprek gaat over de wereld, wat erg breed klinkt en wat het ook is, maar hij probeert zoveel mogelijk verschillende (toekomst)perspectieven aan het woord te laten. Ook schreef hij het artikel In de huidige ratingcultuur is de klant koning, rechter en beul over kritisch zijn versus cancelen.
–  Over politieke debatten en hoe zij zich ontwikkelen schreef Hans Steketee het artikel Gewoon elkaar de mond snoeren.
–  Over de verharding van het debat op sociale media schreef Wouter van Noort Je mening is niet slecht, jíj bent slecht, waarom online shamen niet werkt.

IN GESPREK

De roep om betere gesprekken wordt groter. Hoe meer duidelijk wordt dat sociale media ons wegstoppen in hokjes ver van elkaar verwijderd en geen platform bieden aan echte dialogen maar de eigen ideeën blijven herhalen, hoe meer er gepraat wordt over wat er nodig is voor een echte discussie, een echt gesprek. Daarom ook daarvoor enkele tips:

–  Elke Wissen schreef het boek Socrates op Sneakers, over het stellen van goede vragen, en startte De Denksmederij waar zij trainingen en workshops geeft over gesprekstechnieken.
–  Om beter te kunnen praten moeten we ook beter leren luisteren. Nancy Kline van The Guardian publiceerde hierover het stuk Let me finish: how to stop interrupting… and change the world.
–  Maar er zijn veel meer artikelen te vinden over gespreksvoering: Een constructief gesprek voeren zonder welles-nietes-spelletjes: zo doe je dat en Zo voer je een (zinnig) gesprek met een complotdenker in je omgeving zijn daar voorbeelden van.
– Christine Otten maakt belangrijk en interessant werk waarvoor ze altijd uit haar eigen bubbel moet stappen. Ze schreef over de noodzaak van empathie het essay Als een vis.
– Ook interessant is het artikel Onbekend gebied, waarin Wytske Versteeg zichzelf de vraag stelt ‘Hoeveel vertrouwen is er nodig voordat er een gesprek kan beginnen?’
– In het boek Getting to Yes, Negotiating an Agreement Without Giving In geven Roger Fisher en William Ury inzicht in de gespreksmethoden die zijn ontwikkelden tijdens hun werk als onderhandelaars bij etnische oorlogen en bij stakingen over de hele wereld.
– Douglas Rushkoff schreef Team Human. Rushkoff zette zijn ideeën over o.a. het in opstand komen tegen algoritmes uiteen in deze aflevering van de podcast You Are Not so Smart: YANSS 145 – Douglas Rushkoff explains why we should revolt against the algorithms so we can get back to our essential human messiness.

IN HET MAAKPROCES

Tijdens ons onderzoek en het maken van de afleveringen stuitten we op nog meer materiaal:

Actrice Titia Hoogendoorn maakt de podcast Polititia, waarin ze tekst en uitleg geeft bij politieke kwesties. Sowieso een aanrader, maar de aflevering waarin ze in gesprek gaat over wat nu eigenlijk links is en wat rechts sluit goed aan bij ons onderzoek: S2.5 Linkser dan links – met Het Redelijke Midden

Tot slot, gewoon omdat het kan: het sketchprogramma Klikbeet maakte een item over cancel culture (vanaf minuut 5:38).

IN JOUW HANDEN

Mis je essentiële boeken, podcasts, artikelen of documentaires op deze lijst? We horen het graag want het blijft een interessant fenomeen. Mail ons je aanvullingen op safespacedepodcast@gmail.com. De laatste aanvullingen zijn doorgevoerd op 10 februari 2021.

Meer info over onze gasten en andere links:

Het artikel van The Guardian over MGTOWs: Men going their own way: the rise of a toxic male separatist movement.

Meer over en van Dennis Gaens: http://dennisgaens.nl/ en https://www.ondercast.com/.

Klik door voor meer over Abortion Network Amsterdam (ANA), en Marina sprak er eerder over met Mama Cash: ANA helpt buitenlandse vrouwen bij abortus in Nederland.

Meer info over onze gasten en andere links:

De anonieme brief werd ingesproken door Lotte Lentes.

Elfie Tromp tourt nog tot dit voorjaar (en hopelijk langer!) met haar voorstelling Niet vandaag Satan (maar wel vanavond). Zie elfietromp.nl voor data, de trailer en voor meer over en van Elfie.

Klik door voor We Are Not A Playground en volgen WANAP via Instagram, waar ze iedere donderdag om 19.00u live gaan voor gesprekken over accountability in de kunstwereld. Rachel Morón werkt daarnaast als visueel onderzoeker, meer over haar en haar werk op: rachelmoron.com.

Meer info over onze gasten en andere links:

Sinan Can maakte heel veel documentaires over verschillende onderwerpen. Op NPO Start is veel materiaal terug te vinden. Enkele aanraders: de serie over Saoedi-Arabië waar Sinan uitgebreid over spreekt, Voorbij de grenzen van Saoedi-Arabië, de serie De Lokroep, de docu De verloren kinderen van het Kalifaat (uitgezonden in het kader van Movies That Matter) en Sinan zoekt de klas van Elias.

Laten we het een safe space noemen

LWHESSN is een onderzoeksprogramma waarin programmamakers Suus te Braak en Kim van Kaam in verschillende vormen met het publiek, hun gasten en elkaar in gesprek gaan over gewetensthema’s die hen bezighouden. Suus en Kim proberen buiten hun bubbel te kijken en te zien wat voor hen niet voor de hand liggend is.

Deze tweede editie krijgt de vorm van een driedelige podcast waarin Suus en Kim onderzoeken wat cancel culture is, hoe het heeft kunnen ontstaan en hoe we er weer vanaf komen. De twee programmamakers bevragen of het mogelijk is met iemand af te rekenen, zeker als zij publieke figuren zijn of onderdeel van een grotere structuur. En wat levert cancel culture eigenlijk op? Waar is de ruimte om naar elkaar te luisteren en vragen te stellen? Hoe stel je iemand die (schijnbaar) diametraal tegenover jou staat de juiste vragen?

Deze podcast werd gemaakt in opdracht van De Nieuwe Oost | Wintertuin. Met dank aan Dennis Gaens voor de technische ondersteuning en alle gasten voor de open gesprekken.

Suus te Braak is mensenrechtenactivist, maakt onderdeel uit van het collectief Dare to Decolonize en werkte voor COC Nederland. Nu geeft hij les bij Social Work aan de HAN en is actief als leefstijlcoach binnen zijn bedrijf HizzFit – Queer Lifestyle Coaching. Daarnaast is Suus bekend in de queer community als dragking Dan en dj HizzL.

Jozien Wijkhuijs is schrijver, journalist en podcastmaker, ze werkt voor onder andere VOX, Hard//hoofd, USE-IT en OneWorld en maakte audioproducties voor de Gemeente Nijmegen. Ook werkt ze met Martin Rombouts en Dennis Gaens aan de fictiepodcast Dat dus en maakt ze audiotours op aanvraag. Jozien is verantwoordelijk voor de montage en mixage van LWHESN.