Oud Nieuws: In een man of een plant

Maatschappelijke thema's vanuit het perspectief van literaire klassiekers

De media bombarderen ons dagelijks met nieuwe problemen waar we ons toe moeten verhouden. Migratie, het milieu, terrorisme, allemaal worden ze gepresenteerd als de heikele kwesties van de dag – maar zijn ze dat werkelijk? Schrijvers Martijn van Koolwijk en Nicole Kaandorp verkenden op Notulen van het Onzichtbare belangrijke hedendaagse maatschappelijke thema’s vanuit het perspectief van literaire klassiekers. Max Hermens en Gerjon Gijsbers deden dit op het podium van Doornroosje tijdens de zaterdag van het Wintertuinfestival, ook hun teksten lees je na op Notulen van het Onzichtbare. 

In een man of een plant

In vijf gymnasium moest ik De metamorfosen van Ovidius vertalen, en dat was zo ongeveer de eerste keer dat ik iets begon te voelen voor Latijn en de geschiedenis in het algemeen. Alles wat er gebeurde was zo ontzettend vreemd, terwijl het tegelijkertijd van alles vertelde over de mensheid. Dichters liegen de waarheid, zeggen ze. Ovidius was één van de eersten. Meisjes veranderden in bomen, suïcidale verkrachters in eenden, een lichaam lost op in een echo. En, wijze les: als je per ongeluk met een stok op precies de juiste slang slaat, verander je van geslacht.
Dat laatste valt toch een beetje uit de toon. Een geslachtsverandering is heel iets anders dan veranderen in een bloem of dier. Toch? In De metamorfosen komt het nog twee keer voor.
Eind boek negen ligt een jonge vrouw een kind te baren. Haar man komt erbij zitten en zegt: “Ik wil een zoon, dus als het een meisje wordt, moet het dood.” Natuurlijk wordt het een meisje, en moeders willen geen kinderen doden, dus wordt de vader voorgelogen en groeit dochter Iphis op in jongenskleren, met jongenshobby’s.
Dertien jaar later regelt haar vader een huwelijk met Ianthe, het mooiste meisje van de klas. Zij en Iphis zijn verliefd op elkaar, zoenen op het schoolplein, maar Iphis voelt zich vreselijk. Hoe kan ze nu als meisje houden van een ander meisje? Ze huilt en klaagt dat ze liever normaal was, gewoon op een jongen.
Ook haar moeder is bang, wil niet dat Iphis’ werkelijke sekse (en daarmee haar leugen) ontdekt wordt. Samen bezoeken ze de tempel van Isis, die Iphis verandert in de jongeman die ze volgens haar vader had moeten zijn. Korter haar, “minder blank”, en met krachtigere ogen. Iphis trouwt met zijn bruid Ianthe, er volgt een normale heteroseksuele huwelijksnacht, en iedereen is gelukkig.
De tweede is Caenis. Met haar losse haar wandelt ze onbekommerd over het strand, sippend van haar nectar-en-wodka, als opeens Neptunus uit de zee opduikt. Voor ze een woord kan zeggen ligt hij op haar, haar gezicht tegen het natte zand geduwd, de limoentjes uit haar mixdrankje naast haar stille lichaam gemorst. Omdat hij zo van haar houdt, mag ze één wens doen, en het enige wat ze op dat moment kan denken, is: dit nooit meer. Ze vraagt Neptunus haar in een man te veranderen, want mannen worden niet verkracht. Al terwijl ze de woorden zegt wordt haar stem lager, en haar naam is niet langer Caenis, maar Caeneus.
In het volgende hoofdstuk is Caeneus, inmiddels soldaat geworden, lekker in Centauren aan het hakken. Eén van zijn vijanden spreekt hem aan.
‘Ho eens,’ zegt -ie, ‘jij bent helemaal geen echte man. Waarom ga je niet even weven of breien of zoiets?’
Waarop Caeneus hem kapothakt.
Ovidius verwijst naar Caeneus met mannelijke vervoegingen, en Caeneus sterft in de strijd als held. Na zijn dood wordt hij een vogel.
Het lijkt erop dat geslachtsveranderingen behoorlijk geaccepteerd werden. De schoonheid waarmee ze beschreven worden, de soepele, consequente switch in grammaticale geslachtsaanduiding. Maar de veranderingen zijn toch eerder de oplossing van andere problemen (homoseksualiteit en verkrachting), dan van genderdysforie. Er waren in het Oude Rome wel geslachtsveranderingen omwille van de geslachtsverandering (mannencultussen die zichzelf castreerden en daarna als vrouw door het leven gingen, bijvoorbeeld), maar die zijn in De metamorfosen nergens te bekennen. Bovendien staan Iphis en Caeneus’ verhalen tussen zoveel vreemdere (en even makkelijk beschreven) metamorfosen. Het is maar de vraag of Ovidius geslachtsveranderingen wel anders zag dan veranderen in een rivier, laurierplant, of een compleet sterrenbeeld.

Daphne Changed into a Laurel Tree, Hendrik Goltzius (1558-1617)